آتاکسی یکی از مشکلات حرکتی است که از آسیب بخشی از مغز که مسئول کنترل حرکات است منشا می‌گیرد. در این حالت افراد کنترل عضلات خود را از دست داده و نمی‌توانند حرکات خود را به خوبی کنترل کنند. به همین دلیل در انجام بسیاری از فعالیت‌های خود دچار اختلال و ناتوانی خواهند شد.
در بسیاری از موارد آتاکسی پیشرونده است و فرد به مرور زمان ممکن است شرایط بدتری را تجربه کند. از طرفی دیگر این اختلال عموما با بیماری‌های دیگری خود را نشان خواهد داد و ممکن است علامتی از یک اختلال دیگر باشد. یه همین دلیل شناسایی سریع و شروع درمان آن می‌تواند تا حد زیادی مشکلات فرد را به تاخیر بیاندازد. در این نوشته مرکز توانبخشی ایران به بررسی آتاکسی، انواع آن و درمان‌های موجود خواهیم پرداخت.
آتاکسی چیست؟
آتاکسی زمانی اتفاق می‌افتد که بخش‌هایی از سیستم عصبی که وظیفه کنترل حرکات را بر عهده دارند، آسیب می‌بینند. این افراد در کنترل عضلات دست و پای خود دچار اختلال خواهند شد. در نتیجه عدم تعادل و هماهنگی به وجود آمده و فرد در راه رفتن دچار اختلال خواهد شد. برای درک بهتر موضوع لازم است که فرایند کنترل عضلات را کمی شرح دهیم. در حالت عادی اندام‌های مختلف حس‌های دریافتی را از طریق اعصاب حسی به نخاع یا مغز منتقل خواهند کرد. مغز این اطلاعات را پردازش می‌کند و برای انجام دادن حرکات دستورهایی را صادر می‌کند. این دستورات از طریق اعصاب حرکتی به عضلات منتقل شده و با انقباض عضلات، حرکات مختلف را انجام خواهند داد.
در صورتی که این فرایند به هر دلیلی دچار اختلال شود، فرد مشکلات حرکتی مختلفی را تجربه خواهد کرد. در آتاکسی بخشی از مغز که مسئول کنترل حرکات مختلف است، دچار آسیب یا آتروفی خواهد شد. در نتیجه فرد نمی‌تواند کنترل حرکات را به درستی انجام دهد.
علائم آتاکسی
علائم آتاکسی ممکن است به مرور زمان بروز پیدا کنند یا اینکه به صورت ناگهانی خود را نشان دهند. علاوه بر آن این اختلال ممکن است خود نشان از یک یا چند بیماری سیستم عصبی باشد. همچنین این اختلال توانایی آن را دارد که هر قسمتی از بدن را تحت تاثیر قرار دهد، اما عموما علائم آن به صورت زیر خود را نشان خواه داد:
1- هماهنگی حرکتی ضعیف
همانطور که اشاره شد آتاکسی عضلات مختلف را تحت تاثیر قرار خواهد داد به صورتی که فرد دیگر توانایی کنترل کامل اعضای بدن خود را نخواهد داشت. این امر مخصوصا زمان راه رفتن خود را نشان خواهد داد. به صورتی که فرد تعادل کافی را نداشته و برای حفظ تعادل مجبور خواهد شد که با پاهای باز از هم راه برود. هماهنگی حرکتی ضعیف ممکن است در سایر بخش‌های بدن هم دیده شود و مختص اندام تحتانی و زمان راه رفتن یا ایستادن نیست.
2- اختلال در مهارت‌های حرکتی ظریف
یکی دیگر از نشانه‌های آتاکسی اختلال در مهارت‌های حرکتی ظریف است. مهارت‌های حرکتی ظریف به حرکات کوچکی گفته می‌شود که با عضلات کوچک‌تر بدن و با انگشتان پا، انگشتان دست، مچ دست، لب و زبان انجام می‌شود. این مهارت‌ها برای انجام بسیاری از فعالیت‌های روزمره، از جمله نوشتن، غذا خوردن، لباس پوشیدن و بازی کردن، ضروری هستند. برای نمونه در صورتی که عضلات دست درگیر شود، فرد نمی‌تواند اشیای مختلف را در دست بگیرد و یا نمی‌تواند کلید را در قفل بچرخاند و در را باز کند. اختلال در مهارت‌های حرکتی ظریف باعث می‌شود که فعالیت‌های روزانه فرد به طور فزاینده‌ای تحت تاثیر قرار بگیرد.
3- اختلال در بلع و گفتار
فرایند بلع و گفتار افراد به کمک عضلات صورت می‌پذیرد و از طرفی دیگر زبان هم خود نوعی عضله است. بنابراین آتاکسی می‌تواند این فرایندها را تحت تاثیر قرار داده و مشکلاتی را برای افراد ایجاد کند. اختلال در بلع می‌تواند غذا خوردن را برای فرد سخت‌تر کند و در نتیجه میزان کالری دریافتی فرد را به شدت کاهش خواهد داد. همین موضوع باعث ضعیف‌تر شدن افراد خواهد شد و در نتیجه مشکلات بیشتری برای آن‌ها به وجود می‌آید. از طرفی دیگر حرف زدن افراد هم تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. به گونه‌ای که نوع خاصی از دیزآرتری به نام دیزآرتری آتاکسیک را به وجود می‌آورد. در این حالت گفتار افراد خشن، کُند و نامفهوم خواهد شد.
4- اختلال در بینایی
اختلال بینایی در آتاکسی به اندازه موارد قبلی شایع نیست اما بروز آن هم دور از ذهن نیست. در برخی از موارد خود عصب بینایی دچار آسیب می‌شود که در نتیجه آن فرد دچار کاهش بینایی یا از دست دادن بینایی در یک چشم یا هر دو چشم می‌شود. علاوه بر آن آتاکسی می‌تواند حرکات غیرارادی و تکراری چشم‌ها را به دنبال داشته باشد که به نیستاگموس شناخته می‌شود. همچنین مشکلات پلک مانند افتادگی هم ممکن است بروز پیدا کند. دوبینی، تاری دید، مشکل در تمرکز و خشکی چشم از مشکلات بینایی در افراد مبتلا به آتاکسی است.
کلینیک جامع توانبخشی ایران با همکاری کادری مجرب و با بهره‌گیری از جدیدترین متدها و تجهیزات درمانی در تلاش است تا خدمات درمانی باکیفیتی را برای افراد مبتلا به آتاکسی فراهم نماید. در همین راستا برای دریافت مشاوره رایگان می‌توانید با شماره زیر در تماس باشید. همچنین جهت دریافت آنلاین نوبت می‌توانید دکمه نوبت اینترنتی را لمس فرمایید:
انواع آتاکسی
برخی از انواع آتاکسی از سنین پایین کودکان را تحت تاثیر قرار می‌دهند، در حالی که برخی دیگر ممکن است تا اواخر بزرگسالی بروز پیدا نکنند. بسته به نوع آتاکسی، علائم ممکن است ثابت باقی بمانند، به تدریج بدتر شوند، یا به آرامی بهبود پیدا کنند. در ادامه به شرح برخی از انواع اصلی آتاکسی می‌پردازیم:
1- آتاکسی فردریش
آتاکسی فردریش شایع‌ترین نوع آتاکسی ارثی است (ناشی از ژن‌هایی که فرد به ارث برده است). تصور می‌شود که این بیماری حداقل یک نفر از هر 50000 نفر را تحت تاثیر قرار می‌دهد. علائم آتاکسی فردریش معمولا برای اولین بار قبل از 25 سالگی ظاهر می‌شود، اگرچه ممکن است در افراد مسن‌تر از این نیز ایجاد شود. علائم و نشانه‌های آتاکسی فردریش می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- مشکلات تعادل و هماهنگی که اغلب باعث لرزش، کلافگی و زمین خوردن‌های مکرر می‌شود؛
- تکلم نامفهوم، آهسته و نامشخص (دیزآرتری)؛
- افزایش ضعف در پاها به گونه‌ای که بسیاری از افراد درگیر راه رفتن را دشوار می‌دانند و پس از حدود 10 تا 20 سال نیاز به استفاده از ویلچر دارند؛
- مشکل در بلع (دیسفاژی)؛
- انحنای غیر طبیعی ستون فقرات (اسکولیوز)؛
- از دست دادن کامل یا جزئی بینایی و کاهش شنوایی؛
- دیابت؛
- ضخیم شدن ماهیچه‌های قلب (کاردیومیوپاتی هیپرتروفیک) که می‌تواند باعث درد قفسه سینه، تنگی نفس و ضربان قلب نامنظم شود؛
- از دست دادن حس در دست و پا (نوروپاتی محیطی).
علائم آتاکسی فردریش معمولا طی سال‌ها به تدریج بدتر می‌شود. افراد مبتلا به این بیماری معمولا امید به زندگی کوتاه‌تری نسبت به حالت عادی دارند. بسیاری از مردم حداقل تا 30 سالگی زندگی می‌کنند و برخی می‌توانند تا 60 سالگی یا حتی بیشتر از آن زندگی کنند. افراد درگیر با آتاکسی فردریش معموملا توانایی زندگی مستقل را ندارند و به حمایت مداوم دیگران نیاز دارند.
2- آتاکسی تلانژکتازی
آتاکسی تلانژکتازی (AT) نوع نادری از آتاکسی ارثی است. علائم معمولا در اوایل دوران کودکی شروع می‌شود، اگرچه گاهی اوقات ممکن است دیرتر ایجاد شود. علائم و نشانه‌های AT می تواند شامل موارد زیر باشد:
- مشکل در راه رفتن (اکثر کودکان تا 10 سالگی نیاز به استفاده از ویلچر دارند)؛
- تکلم نامفهوم، آهسته و نامشخص (دیزآرتری)؛
- مشکل در بلع (دیسفاژی)؛
- خوشه‌های کوچک عنکبوت مانند از رگ‌های خونی قرمز در گوشه چشم و روی گونه‌های آن‌ها دیده می‌شود (تلانژکتازی)؛
- حرکات بسیار آهسته چشم، که ممکن است به این معنی باشد که فرد مجبور است سر خود را زیاد حرکت دهد تا این ضعف حرکتی چشم‌ها را جبران کند؛
- سیستم ایمنی ضعیف، کودکان مبتلا به AT در برابر عفونت‌ها، به ویژه عفونت‌های سینوس‌ها، ریه‌ها و راه‌های هوایی، مانند ذات‌الریه آسیب‌پذیرتر هستند؛
- افزایش خطر ابتلا به سرطان، به ویژه لوسمی لنفوبلاستیک حاد یا لنفوم.
علائم آتاکسی تلانژکتازی با سرعت بالایی پیشرفت کرده و شرایط فرد را حادتری می‌کنند. افراد مبتلا به این نوع اختلال پس از مدتی توانایی‌های خود را از دست داده و به مراقبان خود وابسته خواهند شد. این افراد معمولا تا سن 19 تا 25 سالگی زنده می‌مانند، اگرچه برخی ممکن است تا 50 سالگی زندگی کنند.
3- آتاکسی‌های نخاعی مخچه‌ای
آتاکسی‌های نخاعی مخچه‌ای (SCAs) گروهی از آتاکسی‌های ارثی هستند که اغلب تا بزرگسالی شروع نمی‌شوند و بسته به نوع آن افراد از سن 25 تا 80 سالگی را تحت تاثیر قرار می‌دهند. گاهی اوقات، برخی از انواع SCA در دوران کودکی شروع می‌شوند. علائم این نوع از اختلال ممکن است بسته به نوع آن متفاوت باشد. موارد زیر شایع‌ترین علائم این نوع از آتاکسی هستند:
- مشکلات در تعادل و هماهنگی، راه رفتن برای بسیاری از افراد دشوار خواهد شد و پس از چند سال توانایی راه رفتن مستقل را از دست داده و مجبور می‌شوند که از ویلچر استفاده کنند؛
- تکلم نامفهوم، آهسته و نامشخص (دیزآرتری)؛
- مشکل در بلع (دیسفاژی)؛
- سفتی و گرفتگی عضلات؛
- از دست دادن حس در دست و پا (نوروپاتی محیطی)؛
- ناتوانی در تنظیم سرعت حرکات؛
- از دست دادن حافظه و مشکلات زبان گفتاری:
- حرکت آهسته چشم، به این معنی که افراد برای جبران باید سر خود را حرکت دهند؛
- کاهش کنترل مثانه (فوریت یا بی اختیاری ادرار).
4- آتاکسی حسی
آتاکسی حسی در اثر اختلال در سامانه عصبی حسی-پیکری (somatosensory) ایجاد می‌شود که منجر به قطع سیگنال‌های بازخورد حسی و در نتیجه ناهماهنگی بدن می‌شود. این سامانه عصبی به ایجاد حس خودموقعیت‌یابی که به مغز اجازه می‌دهد هر قسمت از بدن کجاست، کمک می‌کند. مثالی از این موضوع این است که چگونه می‌دانید دست‌ها و پاهایتان کجا هستند، حتی اگر نمی‌توانید آن‌ها را ببینید (مانند حالتی چشمانتان بسته است یا در یک اتاق تاریک قرار گرفته‌اید). آتاکسی حسی حس موقعیت یابی شما را مختل می‌کند. در آتاکسی حسی راه رفتن با پاهای باز انجام می‌شود و راه رفتن پاشنه و پنجه رعایت نمی‌شود و صدای شالاپ شولوپ در راه رفتن در آتاکسی حسی به همین دلیل است.
5- آتاکسی وستیبولار
آتاکسی وستیبولار یک مشکل در گوش‌های داخلی است که بخشی از حس تعادل افراد را تشکیل می‌دهد. وقتی حس تعادل فرد مختل شده است، هماهنگ کردن نحوه حرکات دشوار است. هنگامی که اعصاب در سیستم دهلیزی تحت تاثیر قرار می‌گیرند، ممکن است علائم زیر بروز پیدا کنند:
- تاری دید و سایر مشکلات چشم؛
- تهوع و استفراغ؛
- مشکلات ایستادن و نشستن؛
- مشکل در راه رفتن در یک خط مستقیم؛
- سرگیجه.
6- آتاکسی ناشی از کمبود ویتامین E
آتاکسی ناشی از کمبود ویتامین E یک بیماری عصبی نادر است که در اثر کمبود ویتامین E ایجاد می‌شود. ویتامین E یک آنتی اکسیدان است که به محافظت از سلول‌ها در برابر آسیب کمک می‌کند. همچنین برای عملکرد سیستم عصبی ضروری است. علائم آتاکسی ناشی از کمبود ویتامین E می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- اختلال در هماهنگی و تعادل؛
- تکلم نامفهوم، آهسته و نامشخص (دیزآرتری)؛
- لرزش؛
- ضعف عضلانی؛
- مشکل در بینایی؛
- مشکل در راه رفتن؛
- ناتوانی در حس درد یا دما.
آتاکسی ناشی از کمبود ویتامین E معمولا در افراد مبتلا به سوء جذب، مانند بیماری سلیاک یا بیماری کرون دیده می‌شود. همچنین می‌تواند در نوزادان نارس که با وزن کم متولد می‌شوند رخ دهد.
آتاکسی ناشی از کمبود ویتامین E به کمک مکمل‌های ویتامین E به راحتی قابل درمان است. با این حال، اگر کمبود ویتامین E برای مدت طولانی ادامه داشته باشد، ممکن است آسیب عصبی دائمی ایجاد شود.
دلایل بروز آتاکسی
بروز آتاکسی به طور کلی در سه دسته ارثی، اکتسابی قابل و نامشخص قابل بیان است. البته هر کدام از این دسته‌ها خود دلایل مختلفی را در بر می‌گیرند که شامل موارد زیر خواهد شد:
آتاکسی ارثی: آتاکسی ارثی توسط یک ژن معیوب ایجاد می‌شود. ژن‌ها واحدهایی از DNA هستند که مشخصه خاصی مانند جنسیت یا رنگ چشم را تعیین می‌کنند. یک نوزاد دو نسخه از هر ژن را دریافت می‌کند- یکی از مادر و دیگری از پدر. آتاکسی فردریش و تلانژکتازی در این دسته قرار دارند.
آتاکسی اکتسابی: آتاکسی اکتسابی می‌تواند طیف وسیعی از علل بالقوه داشته باشد، از جمله:
- آسیب شدید سر، برای مثال پس از تصادف یا سقوط؛
- عفونت باکتریایی مغز، مانند مننژیت یا آنسفالیت؛
- عفونت ویروسی برخی از عفونت‌های ویروسی مانند آبله مرغان یا سرخک می‌توانند به مغز سرایت کنند، اگرچه این حالات بسیار نادر هستند؛
- شرایطی که خون رسانی به مغز را مختل می‌کند، مانند سکته مغزی، خونریزی یا حمله ایسکمیک گذرا (TIA)؛
- فلج مغزی؛
- مولتیپل اسکلروزیس (ms)، یک بیماری طولانی مدت که به رشته‌های عصبی سیستم عصبی مرکزی آسیب می‌رساند؛
- سوء مصرف طولانی مدت الکل؛
- کم کاری تیروئید؛
- کمبود ویتامین B12؛
- تومورهای مغزی و سایر انواع سرطان؛
- برخی از مواد شیمیایی سمی، مانند جیوه و برخی از حلال‌ها؛
- داروهایی مانند بنزودیازپین‌ها گاهی اوقات می‌توانند باعث آتاکسی به عنوان یک عارضه جانبی شوند.
آتاکسی ناشناخته: زمانی که دلیل بروز آتاکسی را نتوان به هیچ کدام از موارد بالا مرتبط دانست، پای آتاکسی ناشناخته به میدان خواهد آمد. دلیل این نوع بیماری معلوم نیست به همین دلیل درمان آن هم بسیار سخت خواهد بود.
درمان آتاکسی
درمان آتاکسی تا حد زیادی به دلیل آن بستگی دارد و می‌تواند روش‌های گوناگونی را شامل شود. به گونه‌ای که در بسیاری از موارد که علت اصلی اختلال معلوم نیست به درمان علایم بیماری می‌پردازیم. چرا که نمی‌توانیم دلیل و منشا اصلی را شناسایی و درمان کنیم. از طرفی دیگر برخی از انواع آتاکسی مانند آنچه که ناشی از مسمومیت با الکل است به درمان خاصی نیاز ندارد و پس از رفع مسمومیت از بین خواهد رفت. در ادامه مهم‌ترین درمان‌های آتاکسی را با هم مرور می‌کنیم:
1- دارو درمانی
درمان برخی از انواع آتاکسی وابسته به دارو درمانی است و از این طریق به صورت کامل کنترل خواهند شد. برای نمونه آتاکسی ناشی از کمبود ویتامین E به کمک مکمل‌های این ویتامین تا حد زیادی قابل درمان خواهد بود. از طرفی دیگر دارو می‌تواند به کنترل علائم یا کاهش آن‌ها در سایر آتاکسی‌ها کمک کند. بنابراین خط اول درمان را دارودرمانی تشکیل خواهد داد تا از پیشروی بیماری جلوگیری به عمل آید.
2- فیزیوتراپی
یکی دیگر از درمان‌های شناخته شده آتاکسی فیزیوتراپی است. فیزیوتراپیست‌ها به کمک روش‌های درمانی خود عضلات افراد را تقویت کرده و تا حدی می‌توانند اختلالات عصبی را کاهش دهند. بهبود تعادل و هماهنگی، افزایش قدرت عضلات، بهبود تحرک، جلوگیری از افتادن فرد جهت افزایش استقلال فرد مهم‌ترین اهداف فیزیوتراپی در درمان آتاکسی را تشکیل می‌دهند.
3- کاردرمانی
کاردرمانی به عنوان یک تخصص توانبخشی می‌تواند نقش مهمی را در درمان اختلال آتاکسی ایفا کند. کاردرمانی به این افراد کمک خواهد کرد تا بتوانند مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت خود را بازیابی کنند تا بتوانند به صورت مستقل فعالیت‌های روزمره خود را انجام دهند. همچنین کاردرمانی به افراد کمک می‌کنند که تعاملات اجتماعی خود را حفظ کنند تا بتوانند نقش خود را در اجتماع ایفا کنند.
4- گفتاردرمانی
یکی از علائم آتاکسی اختلال در گفتار و دیزآرتری است که برای درمان آن به کمک گفتاردرمانی نیاز پیدا خواهیم کرد. گفتاردرمانی می‌تواند به افراد مبتلا به آتاکسی در بهبود مهارت‌های گفتاری، زبانی و بلع کمک کند. تمرینات تنفسی، تمرینات عضلات دهان و صورت، تمرینات گفتاری و تمرینات زبانی تنها بخشی از روش‌هایی است که گفتاردرمانی به کمک آن‌ها می‌تواند نقش خود را در درمان آتاکسی اجرایی کند.
سخن پایانی
آتاکسی یک اختلال عصبی است که می‌تواند حرکات فرد را مختل کرده و در نتیجه آن فرد استقلال خود را از دست خواهد داد. این اختلال باعث علایمی مانند لرزش، عدم تعادل و دیزآرتری خواهد شد. این اختلال ممکن است در نهایت باعث شود که فرد مجبور شود از ویلچر استفاده کند. به این نکته هم توجه داشته باشید که آتاکسی ممکن است موقت، ثابت یا پیشرونده باشد. بنابراین درمان آن هم وابسته به نوع اختلال و دلیل اصلی آن است. مهم‌ترین دلیل این بیماری هم به سه دسته ارثی، اکتسابی و ناشناخته تقسیم خواهد شد. امیدواریم این نوشته اطلاعات جامعی را در اختیار شما قرار داده باشد. اگر در مورد این بیماری هنوز سوالی دارید می‌توانید آن را با ما به اشتراک بگذارید تا همکاران ما در کمترین زمان ممکن به آن پاسخ دهند.
{rscomments on}
